Ο προσφυγικός συνοικισμός

Η Νέα Φιλαδέλφεια μέχρι το 1920 ήταν ένα μικρό χωριό που λεγόταν Ποδονίφτης, λόγω του παραπόταμου του Κηφισού που υπήρχε στην περιοχή. Είχε περίπου 100 κατοίκους, πλινθόκτιστες αγροικίες, αμπελώνες και ελαιώνες. Τα πράγματα στην περιοχή άρχισαν να αλλάζουν το 1924, όταν ξεκίνησε η κατασκευή ενός συνοικισμού για την εγκατάσταση προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ) του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας.

Οι πρώτοι πρόσφυγες εγκαθίστανται «στον Ποδονίφτη, συνοικία του Δήμου Αθηναίων» τον Ιούλιο του 1927 σε διώροφες διπλοκατοικίες, τετρακατοικίες και οκτακατοικίες, που όλες είναι χτισμένες ομοιόμορφα, ανατολικά και δυτικά του τότε καρόδρομου (σημερινής λεωφόρου Δεκελείας), που οδηγούσε στα βασιλικά ανάκτορα του Τατοΐου.

Ο τρόπος δημιουργίας του συνοικισμού

Μέχρι εκείνη τη στιγμή οι οικισμοί, που δημιουργούνταν για να καλύψουν την επιτακτική ανάγκη στέγασης τόσων ξεριζωμένων ανθρώπων, ήταν προσωρινοί, φτιαγμένοι από ξύλο ή πλίνθους. Όμως ο συνοικισμός των Μικρασιατών Προσφύγων της Νέας Φιλαδέλφειας δημιουργήθηκε εξαρχής με ρυμοτομικό σχέδιο, ήταν μόνιμος και οργανωμένος. 

Η συζήτηση είχε ξεκινήσει πριν τη Μικρασιατική καταστροφή, γιατί τους πολεοδόμους της Αθήνας τους απασχολούσε ο τρόπος που θα αναπτυσσόταν οικιστικά η πρωτεύουσα. Το 1920 ο Προκόπιος Δ. Ζαχαρίας σε εισήγησή του στο Ανώτατο Τεχνικό Συμβούλιο, και έχοντας μελετήσει τις προτάσεις του Καθηγητή Beresford Pite από διαλέξεις του στη Βασιλική Εταιρεία των Τεχνών του Λονδίνου το 1917, πρότεινε ως ιδανικό μοντέλο «την Ελληνικήν κατοικία που άνθησε προ αιώνων πολλών εις την Μικρά Ασία προσαρμοσθείσα εις τας νεωτέρας ανάγκας εν Σμύρνη κυρίως και υιοθετήθηκε κατόπιν υπό του νεωτέρου Ευρωπαϊκού πολιτισμού εφαρμοσθείσα κατ’ αρχήν εν Αγγλία…».

Αυτή η πληροφορία έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς αποκαλύπτει ότι ο συνοικισμός δεν προέκυψε τυχαία. Όταν παρουσιάστηκε η επιτακτική ανάγκη στέγασης των Μικρασιατών προσφύγων, χρησιμοποιήθηκε η προσ- φορότερη λύση από όσες είχαν ήδη συζητηθεί. Γι’ αυτό, εξάλλου, ο συνοικισμός ολοκληρώθηκε σε λιγότερο από 2 χρόνια.

Γίνεται, λοιπόν, σαφές ότι τα σπίτια του προσφυγικού συνοικισμού είναι χτισμένα σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά πρότυπα των σχεδίων των σμυρναίικων σπιτιών, στα οποία βασίστηκαν και οι κηπουπόλεις των αγγλικών κωμοπόλεων, βάσει συγκεκριμένου σχεδιασμού.

Η άμεση δημιουργία του συνοικισμού έγινε, επίσης, γιατί το Υπουργείο Περιθάλψεως (νυν Υπουργείο Υγείας) έκρινε πως μ’ αυτόν τον τρόπο θα απέφευγε τη δαπάνη για σκηνές και παραπήγματα, αλλά και γιατί έτσι θα λυνόταν γρηγορότερα το πρόβλημα της στέγασης των προσφύγων. Έτσι θα μπορούσαν να ενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο και να επιδοθούν απερίσπαστοι στις εργασίες τους.

Ρυμοτομικά χαρακτηριστικά

Ο προσφυγικός συνοικισμός έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν μοναδικό στο είδος του. Καταρχάς, αναπτύσσεται πάνω σε επάλληλες ελλειψοειδείς χαράξεις. Με απλά λόγια… χτίζεται ακτινωτά γύρω από την πλατεία Πατριάρχου. Χτίστηκε με γεωμετρική κανονικότητα, βασισμένος σε ρυμοτομικό σχέδιο που προέβλεπε δρόμους, χώρους πρασίνου και κοινόχρηστους χώρους.

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κτιρίων

Ο συνοικισμός αποτελούνταν συνολικά από 549 κτίρια με 1.720 κατοικίες σε σχήμα «π» ή «τ», που χτίζονταν με τη λογική της επανάληψης ή της αντιστροφής (mirror). Τα κτίσματα που τον απαρτίζουν είναι απλά, λιτά και συμμετρικά μεταξύ τους. Είναι χαμηλά, έχουν μόνο δυο ορόφους, χωρίς κεντρική είσοδο ή κλιμακοστάσια. Αποτελούνται από δύο, τέσσερις ή οχτώ κατοικίες. Έχουν μικρούς εξώστες και μικρά ανοίγματα, ενώ ενιαία μπαλκόνια δεν υπάρχουν. Οι στέγες είναι φτιαγμένες από κεραμίδια και στηρίζονται πάνω σε ξύλινα φουρούσια (υποστηρίγματα).

Τα σπίτια αποτελούνταν από ένα έως τρία δωμάτια και διέθεταν κουζίνα. Δεν υπήρχε ούτε αποχετευτικό σύστημα ούτε θέρμανση, ενώ η ύδρευση γινόταν από «κρήνες» και πηγάδια, αλλά και από τους χαρακτηριστικούς «νερουλάδες». Αυτό ήταν για πολλά χρόνια κυρίαρχο και δυσεπίλυτο πρόβλημα για τους κατοίκους της περιοχής.

Γύρω από κάθε κτίριο υπήρχε ελεύθερος χώρος. Οι ενδιάμεσοι χώροι ήταν φυτεμένοι ενώ οι δρόμοι ήταν φαρδιοί. Έτσι, υπήρχε ισορροπία και αρμονία μεταξύ των ανοικτών και των κλειστών χώρων.

Ο προσφυγικός οικισμός χτίστηκε με τέτοιο τρόπο ώστε για πολλά χρόνια χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά ως χώρος κατοικίας. Με το πέρασμα των χρόνων, όμως, αυτό άλλαξε. Σε κάποια από τα ισόγεια των κατοικιών, κυρίως όσων βρίσκονταν στη λεωφόρο Δεκελείας και λιγότερο στο εσωτερικό του οικισμού, δημιουργήθηκαν μικρά εμπορικά καταστήματα και καφενέδες.

Αρχιτεκτονικές παραφωνίες

Περνώντας ο καιρός, η πόλη συνέχισε να χτίζεται γύρω από τον οικισμό. Κι ενώ οποιοδήποτε νέο κτίριο  θα έπρεπε να εναρμονίζεται με αυτόν, να ταιριάζει με την αισθητική, το ύφος και το χαρακτήρα του, αυτό δυστυχώς δε συνέβη, ειδικά από τη Δικτατορία και μετά. Έτσι κτίρια κάθε τεχνοτροπίας, ξεφύτρωσαν μέσα στο συνοικισμό και γύρω απ’ αυτόν. Αρχιτεκτονικές παραφωνίες είναι το κτίριο του Δημαρχείου, του Πνευματικού Κέντρου, του κλειστού γηπέδου του Ιωνικού, του ΠΠΙΕΔ, της Εμπορικής Τράπεζας.

Ο σεισμός του 1999

Πολύ σημαντικός σταθμός για το συνοικισμό υπήρξε ο σεισμός του 1999. Πολλά προσφυγικά κτίρια γκρεμίστηκαν τότε με συνοπτικές διαδικασίες. Με τις κατάλληλες όμως νομοθετικές ρυθμίσεις (ΦΕΚ 467Δ/18.06.01), ο προσφυγικός οικισμός χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακός κι έτσι σώθηκε από τη λαίλαπα της αντιπαροχής. Έτσι, η περιοχή γενικότερα διατήρησε κάποια από τα μοναδικά της χαρακτηριστικά.

Η σημερινή κατάσταση

Σήμερα η ανοικοδόμηση της περιοχής συνεχίζεται, ακολουθώντας τα βασικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής των κτιρίων του συνοικισμού. Όμως κάποια από τα προσφυγικά εκείνης της εποχής βρίσκονται σε κακή κατάσταση, λόγω παλαιότητας, φθοράς των υλικών, αλλά και λόγω του σεισμού. Επειδή η ανακατασκευή και η συντήρησή  τους είναι δαπανηρή, πολλά από αυτά έχουν εγκαταλειφθεί.  Όμως, ο προσφυγικός συνοικισμός αποτελεί μια ζωντανή μαρτυρία της ιστορίας του τόπου και των προσφύγων. Είναι ένα σημαντικό κομμάτι της αρχιτεκτονικής παράδοσης και αποτελεί στοιχείο της ταυτότητας της Νέας Φιλαδέλφειας που πρέπει να παραμείνει ζωντανό.

πι & φι

Πρωτοδημοσιεύτηκε στο Χαμπέρι, φύλλο 8, Ιούλης-Αύγουστος 2014